Milletvekili dokunulmazlığı konusu, Başbakanlığın son yaşanan terör olaylarının ardından HDP Eş Genel Başkanları Selahattin Demirtaş ve Figen Yüksekdağ ile milletvekilleri Selma Irmak, Sırrı Süreyya Önder ve Ertuğrul Kürkçü hakkında “dokunulmazlıkların kaldırılması” istemiyle Adalet Bakanlığı’ndan gelen dosyaları TBMM Başkanlığı’na sunması ile Türkiye’nin gündemine oturdu.

Dokunulmazlık Nasıl Kalkar ve Süreç Nasıl İşler?

Savcı eğer bir milletvekili ile ilgili soruşturma yürütmek ister ve söz konusu soruşturmaya devam etmek ya da dava açmak isterse TBMM’nden dokunulmazlığın kaldırılmasını talep eder.
Daha sonra, savcılık, hazırladığı fezlekeyi Başbakanlığa gönderir. Başbakanlık tarafından yapılan inceleme ve değerlendirmeden sonra TBMM Başkanlığı’na gönderilen dosya, Meclis Anayasa ve Adalet Karma Komisyonu’na iletilir. Hazırlık Komisyonu, Karma Komisyon Başkanı’nca kurulduktan sonra dosya incelenir ve karar en geç bir ay içinde verilir.
Takip eden süreçte Karma Komisyon, Hazırlık Komisyonu’nun raporunu ve fezlekesini inceler. İncelemeler tamamlandığında Komisyon dokunulmazlığın kaldırılmasını ya dönem sonuna erteler ya da dokunulmazlığın kaldırılması konusunda fikir birliğine varır ve ardından rapor TBMM Genel Kurulu’nda okunarak 10 gün içinde itiraz edilmezse kesinleşir ve olumlu ya da olumsuz karara yapılacak itiraz tekrar Genel Kurul’da görüşülür. Sonraki süreçte ise Karma Komisyon’dan dokunulmazlığın kaldırılması yönünde karar çıktıysa, Meclis Genel Kurulu toplanarak salt çoğunlukla karar alır. Dokunulmazlık ancak Genel Kurul tarafından kaldırılabilir.
Bir başka milletvekili aracılığıyla da kendini savunma hakkına sahip olan milletvekili, istediği her evrede bu hakka sahiptir. Söz konusu milletvekilinin dokunulmazlığı kalkarsa, dosyası savcılığa döner. Savcı da soruşturmayı sürdürür. Milletvekili artık dokunulmaz değildir, ancak vekillik sıfatı ve görevi devam eder.
Şayet dokunulmazlık kalkmazsa, soruşturma dosyası savcılıkta kalır ve soruşturma milletvekilinin görev süresi dolduktan sonra devam eder.

Hazırlık Komisyonu Üyeleri Nasıl Belirlenir?

Dosyaları inceleyecek olan Hazırlık Komisyonu kurayla belirlenir.
Komisyon belirlendikten sonra söz konusu milletvekilinin dosyasının dönem sonuna bırakılmasına veya dokunulmazlığının kaldırılmasına karar verir. Burada Hazırlık Komisyonu yetkilerinin sınırlı olduğunu da belirtmek gerekir. Hazırlık Komisyonu başka bir çalışma yapamaz. Belge getiremez, tanık dinleyemez. Ancak fezlekeyle ilgili dosya hakkında çalışma yapabilir. Tüm bu prosedürden sonra TBMM Genel Kurulu’nda oylamaya geçilir. Dokunulmazlıkların kaldırılması yönünde yapılan oylamada nitelikli çoğunluk aranmaz.

Oylama Yöntemi

Genel Kurul’daki oylamada her milletvekili ve dosya için ayrı oylama yapılır. Örneğin bir milletvekilinin iki dosyası bulunmaktaysa, her iki dosya da ayrı ayrı oylanıp karara bağlanır. Ancak dokunulmazlık hangi fezleke için kaldırılırsa, yalnızca o fezleke hakkında yargılama yapılır. Başbakanlık aracılığıyla Adalet Bakanlığı’na gönderilen dosya daha sonra dokunulmazlığı kaldırılan milletvekili hakkında gereğinin yapılması için savcılığa gönderilir. Dosyanın Cumhuriyet Savcılığı’na gönderilmesinin ardından soruşturma kaldığı yerden devam eder. Devam eden soruşturma kapsamında ise bahsi geçen milletvekili tutuklaması istemiyle mahkemeye sevk edilebilir veya tutuksuz yargılanabilir.

Anayasa’ya Göre Yasama Dokunulmazlığı

Milletvekilleri hakkındaki yasama dokunulmazlığı Anayasa’nın 83. Maddesinde şöyle belirtilmiştir: “Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Meclis çalışmalarındaki oy ve sözlerinden, Meclis’te ileri sürdükleri düşüncelerden, o oturumdaki Başkanlık Divanı’nın teklifi üzerine Meclisce başka bir karar alınmadıkça bunları Meclis dışında tekrarlamak ve açığa vurmaktan sorumlu tutulamazlar. Seçimden önce veya sonra bir suç işlediği ileri sürülen bir milletvekili, Meclisin kararı olmadıkça tutulamaz, sorguya çekilemez, tutuklanamaz ve yargılanamaz. Ağır cezayı gerektiren suçüstü hali ve seçimden önce soruşturmasına başlanılmış olmak kaydıyla Anayasanın 14’üncü maddesindeki durumlar bu hükmün dışındadır. Ancak, bu halde yetkili makam, durumu hemen ve doğrudan doğruya Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne bildirmek zorundadır. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi hakkında, seçiminden önce veya sonra verilmiş bir ceza hükmünün yerine getirilmesi, üyelik sıfatının sona ermesine bırakılır; üyelik süresince zamanaşımı işlemez.
Tekrar seçilen milletvekili hakkında soruşturma ve kovuşturma, Meclis’in yeniden dokunulmazlığını kaldırmasına bağlıdır. Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki siyasi parti gruplarınca, yasama dokunulmazlığı ile ilgili görüşme yapılamaz ve karar alınamaz.”

Siyasilerin Görüşleri, TBMM’de Yaşananlar ve TBMM’den Yansıyanlar

Meclis gündemimdeki dokunulmazlıkların kaldırılması konusunda görüşlerini bildiren AK Partili bir yetkili “1994’teki görüntünün yaşanmayacağını” söyledi. Yetkili, dokunulmazlığı kaldırılacak milletvekili ya da milletvekilleri için 1994 yılında DEP’li milletvekillerinin Meclis’ten gözaltına alınmasına benzer bir görüntünün olmaması gerektiğini belirtti ve “1990’lı yıllarda süreci yürüten DGM’lerdi. Daha henüz darbe sürecinin etkileri ortadan kalkmamıştı. DGM’ler çok güçlü, etkin mahkemelerdi.
Bu nedenle, o dönemlerde bunlar yaşandı ama artık Türkiye’de benzer tabloların olmayacağını düşünüyoruz” değerlendirmesinde bulundu.

Öte yandan aralarında HDP Eş Genel Başkanları Selahattin Demirtaş ve Figen Yüksekdağ’ın da bulunduğu birçok milletvekiline ait 19 dokunulmazlık dosyası, TBMM Başkanlığı’na sunuldu. Böylece, Meclis’e giden dosya sayısı 643’e ulaştı. Dosyalardan bazılarında birden fazla milletvekilinin adının geçmesiyle birlikte HDP Eş Genel Başkanları Demirtaş ve Yüksekdağ’ın yanı sıra HDP’den Grup Başkanvekilleri Çağlar Demirel ile İdris Baluken, milletvekilleri Besime Konca, Hüda Kaya, Saadet Becerekli, Mehmet Ali Aslan, Ertuğrul Kürkcü, Ahmet Yıldırım, Altan Tan, Feleknas Uca, Ferhat Encu, Ayhan Bilgen, Selma Irmak, Mithat Sancar, Faysal Sarıyıldız, Berdan Öztürk, Dirayet Taşdemir, Burcu Çelik Özkan, Nursel Aydoğan ve Ayşe Acar Başaran ile CHP milletvekilleri Eren Erdem, Haluk Koç, Barış Yarkadaş ve Mustafa Akaydın’ın yasama dokunulmazlığının kaldırılması hakkında Başbakanlık tezkereleri, TBMM Anayasa ve Adalet Karma Komisyonu’na sevk edildi. Komisyona ulaşan 643 dokunulmazlık dosyasından 46’sı AK Parti, 191’i CHP, 384’ü HDP, 18’i MHP ve 5’i ise Bağımsız Milletvekili Aylin Nazlıaka’ya ait. Nazlıaka’nın dosyası, başka bir partinin milletvekili ile birlikte düzenlendi. Ayrıca birden fazla milletvekiline ait 45 dosya var.

AK Parti’ye Dokunulmazlık Tepkisi

AK Parti’ye en sert tepki HDP’den geldi.
HDP Batman Milletvekili Mehmet Aslan, milletvekili dokunulmazlıklarının kaldırılması yönündeki karara TBMM Genel Kurulu’nda yaptığı konuşmada tepki göstererek kararın iktidar partisinin inisiyatifine bırakılmasını vicdanen ve hukuken yanlış bulduğunu ifade etti ve “Bu karar her türlü muhalefeti şantaja almaktır” iddiasında bulundu. CHP İstanbul Milletvekili Sezgin Tanrıkulu, Meclis Başkanlığı’na bekleyen dokunulmazlık dosyalarına ilişkin bir soru önergesi sundu. Önergeyi, TBMM Başkanı İsmail Kahraman adına TBMM Başkanvekili Ahmet Aydın yanıtladı.
Aydın, 24. Yasama Dönemi’nde İstanbul Milletvekili olan Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a ait üç adet yasama dokunulmazlığı dosyasının Yüksek Seçim Kurulu tarafından Cumhurbaşkanı seçiminin kesin sonucunun Resmi Gazete’de yayımlanmasını müteakip Başbakanlığa iade edildiğini bildirdi. Tanrıkulu soru önergesinde, “Kaybolan fezlekeler konusunda açılan soruşturma sonuçlanmış mıdır?” diye sormuştu Tüm tartışmalar dikkate alınırsa devam etti. TBMM gündemine gelen milletvekili dokunulmazlıklarının kaldırılmasına ilişkin Anayasa değişikliği teklifi, Meclis’te bulunan üç siyasi parti liderinin genel başkanlıklarının sona ermesini gerektirebilir. Söz konusu genel başkanlar arasında birinci sırada 75 dosya ile HDP Eş Genel Başkanı Selahattin Demirtaş yer alıyor. İkinci sırada 41 dosya ile CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu, üçüncü sırada 15 dosya ile HDP Eş Genel Başkanı Figen Yüksekdağ yer alıyor.
Yüksekdağ’ı 10 dosya ile MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli takip ediyor. Bugüne kadar hakkında TBMM’ne dokunulmazlık dosyası sunulmayan isim ise Ahmet Davutoğlu oldu.

TBMM Başkanlık Divanı Üyeleri Arasında ise Rekor Pervin Buldan’da

TBMM Başkanvekili HDP’li Pervin Buldan 48 dosya ile en fazla dosyaya sahip üye oldu.
Dokunulmazlığının kaldırılması istenen diğer TBMM Başkanlık Divanı üyeleri ve dosya sayıları ise şu şekildedir: TBMM Başkanvekili CHP’li Akif Hamzaçebi 1, TBMM İdare Amirleri HDP’li Sırrı Süreyya Önder 9, MHP’li Seyfettin Yılmaz 2, TBMM Katip Üyeleri CHP’li Elif Doğan Türkmen 1, CHP’li Ali Haydar Hakverdi 1, CHP’li Emre Köprülü 2. AK Parti’li Divan üyeleri hakkında dokunulmazlık dosyası bulunmuyor.

Liderlerin Gözüyle Dokunulmazlık

Dokunulmazlıkların kaldırılması gündemdeki tartışmaların nedeni olurken parti genel başkanlarının da eleştirilerinde yer almayı sürdürüyor. Muhalefetten ise tepkiler gelmeye devam ediyor. CHP lideri Kemal Kılıçdaroğlu, dokunulmazlıkların kaldırılması konusunda AK Parti’nin Anayasa değişikliği ile ilgili tavrını eleştirmeye devam etti.
Kılıçdaroğlu konuyla ilgili olarak;
“Kimin dokunulmazlığını kaldırmak istiyorsan getir hep beraber kaldıralım diyoruz, kaçıyorsun. Milleti kandırmayacaksın, ahlakın kuralı budur. Saadet Partisi’nin Genel Başkanı Sayın Kamalak aradı. Ben demiştim ki, terör suçlarından dolayı varsa dokunulmazlığı kaldırılması gereken bir milletvekili, getirin Genel Kurul’a. 276 oyla zaten kaldırırsınız. Sayın Kamalak dedi ki, 276 maksimum dedi. Genel Kurul’da 300 milletvekili olsa dokunulmazlığın kaldırılmasıyla ilgili 151 oy verilse dokunulmazlık kalkar. Anayasa değişikliği niye, hangi gerekçeyle? TBMM’de tiyatro oynatıyorsun, adına dokunulmazlık diyorsun. Getir kardeşim kaldıralım.”
Dokunulmazlık oylaması sırasında nasıl bir duruş sergileyeceklerini anlatan MHP lideri Devlet Bahçeli de, “TBMM’de milletvekili dokunulmazlığının kaldırılması Genel Kurul’a gelecektir. AKP ve CHP’de fire verilmesi güçlü ihtimaldir. Milliyetçi Hareket Partisi bu konuda milletinin yanında duracak milli vicdanın sesi olacaktır” dedi. HDP Eş Genel Başkanı Figen Yüksekdağ ise, partisinin Meclis dışına atılmaya çalışıldığını iddia etti. Yüksekdağ, “Söz ve zihniyet çok netti. Konuşma, vururum. Onların zihniyetinin özeti budur. Bizler konuştuk ve konuşacağız ama ant olsun ki, yemin olsun ki, eğer konuşmazsak vurun bizi” dedi. Muhalefet ağır tepkilerini sürdürmeye devam ederken teklifin kabul edilmesi halinde gözler Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın vereceği karara çevrilecek. Kulislerden gelen bazı haberlere göre Anayasa değişikliği teklifinin ilk tur oylaması bir nabız yoklaması olarak değerlendiriliyor. İlk turda alınacak oya göre teklifin tekrar Komisyona çekilmesi de mümkün olabilir. Bu pek mümkün gibi algılanmasa da Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın mesajlarının ardından AK Parti’nin buna yanaşmayacağı düşünülüyor. Bu durumda Cumhurbaşkanı Erdoğan, değişikliği bir kez daha görüşülmek üzere Meclis’e gönderebilir veya referanduma sunulması yönünde karar verebilir. Erdoğan’ın son dönemde görüştüğü bazı AK Partili isimlere “geri adımın söz konusu olmayacağını” ve teklifi gerekirse referanduma götüreceğini söylediği ileri sürüldü.

Değişiklik Maddelerinin Görüşülmesi ve Kabulü

AK Parti’nin, milletvekili dokunulmazlıklarının kaldırılmasına ilişkin verdiği iki maddelik Anayasa değişikliği teklifinin ilk tur görüşmeleri 17 Mayıs’ta Meclis Genel Kurulu’nda yapıldı. Değişiklik teklifinin kabulü ile Meclis’te beklemekte olan fezlekelerin işleme konulması sağlanacak. TBMM Genel Kurulu’nda 17 Mayıs’ta dokunulmazlıkların kaldırılmasına ilişkin Anayasa değişikliği teklifinin görüşmeleri yapıldı. Görüşmelerin ardından gizli oylamaya geçildi. Oylamaya 536 milletvekili katıldı.
Oy verme işlemi tamamlandıktan sonra sonuçlar 348 kabul, 155 ret olarak açıklandı. Sekiz milletvekili çekimser kalırken 25 tane de boş oy çıktığı belirtildi. Oylamadan çıkan bu sonucun ardından TBMM’de dokunulmazlıkların kaldırılması yönündeki Anayasa değişikliği teklifinde “maddelere geçilmesi” kabul edilmiş oldu fakat bu sonuç referandumu zorunlu kılmaktan çıkaracak 367 oya ulaşmayı sağlayamadı.
Ve böylece ilk tur görüşmeleri tamamlanmış oldu. 20 Mayıs Cuma günü dokunulmazlıkların kaldırılması yönünde Anayasa’ya geçici madde eklenmesine ilişkin teklifin ikinci tur görüşmeleri yapıldı. Meclis Genel Kurulu’nda gerçekleşen oturumu Meclis Başkanı İsmail Kahraman açtı. 19 Mayıs Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı’nı kutlayan Kahraman daha sonra partilerin grup başkanvekillerine sözü devretti. Ancak oturum tartışmalı başladı. CHP Grup Başkanvekili Levent Gök, tepkisini daha fazla gizleyemedi ve Meclis Başkanı Kahraman’a laiklik ile ilgili sözlerinden dolayı bu oturumu yönetmesini uygun bulmadığını söyleyerek
“Böyle bir tabloda dokunulmazlıkların konuşulacağı ortamda laikliğe aykırı sözlerle ilgili sizinle ilgili fezleke gelmemiştir. Böyle bir toplantıyı yönetme durumunuz olmadığını yüksek sesle belirtmek istiyorum. Bu sözün ne anlama geldiğini kamuoyu vicdanını tatmin edici şekilde açıklamanız gerekir” dedi.
Meclis Genel Kurulu’nda 20 Mayıs Cuma günü dokunulmazlıkların kaldırılmasına ilişkin Anayasa değişikliği teklifinin tümü referanduma gidilmesine gerek kalmadan kabul edildi. Bu kez Anayasa değişikliği maddelerinin “tümü” üzerinde yapılan oylamada 376 kabul oyu çıktı. Oylamaya 531 milletvekili katılırken 140 ret, 5 çekimser, 7 boş oy kullanıldı ve 3 oy da geçersiz sayıldı. Bu sonuçla beraber 138 milletvekilinin dokunulmazlığının kaldırılması ile ilgili karar böylece sonuçlanmış oldu. Oylamanın bitmesinin ardından HDP’li vekillerden dokunulmazlık sonucuna tepki geldi.
AK Partili milletvekilleri, dokunulmazlıkların kaldırılmasına ilişkin teklifin TBMM Genel Kurulu’nda gerçekleştirilen görüşmeler sonucunda kabul edilmesine tepkisiz kalamadılar ve sevinçlerini alkışlayarak gösterdiler. Bunu karşılık HDP’li milletvekilleri ise AK Partili vekilleri alkışlayarak protesto ettiler.

Değiştirilen Maddeler

MADDE 1 – 7/11/1982 tarihli ve 2709 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasına aşağıdaki geçici madde eklenmiştir:
“GEÇİCİ MADDE 20 – Bu maddenin yürürlüğe girdiği tarihte; soruşturmaya veya soruşturma ya da kovuşturma izni vermeye yetkili mercilerden, Cumhuriyet Başsavcılıklarından ve Mahkemelerden, Adalet Bakanlığına, Başbakanlığa, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına veya Anayasa ve Adalet Komisyonu Üyelerinden Kurulu Karma Komisyon Başkanlığına intikal etmiş yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına ilişkin dosyaları bulunan milletvekilleri hakkında, bu dosyalar bakımından, Anayasanın 83 üncü maddesinin ikinci fıkrasının birinci cümlesi hükmü uygulanmaz. Bu maddenin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren onbeş gün içinde; Anayasa ve Adalet Komisyonu Üyelerinden Kurulu Karma Komisyon Başkanlığında, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığında, Başbakanlıkta ve Adalet Bakanlığında bulunan yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına ilişkin dosyalar, gereğinin yapılması amacıyla, yetkili merciine iade edilir.”
MADDE 2 – Bu Kanun yayımı tarihinde yürürlüğe girer ve halkoylamasına sunulması halinde oylanır.

Atıfta Bulunulan 83. Madde

4. Yasama dokunulmazlığı MADDE 83. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Meclis çalışmalarındaki oy ve sözlerinden, Mecliste ileri sürdükleri düşüncelerden, o oturumdaki Başkanlık Divanının teklifi üzerine Meclisçe başka bir karar alınmadıkça bunları Meclis dışında tekrarlamak ve açığa vurmaktan sorumlu tutulamazlar. Seçimden önce veya sonra bir suç işlediği ileri sürülen bir milletvekili, Meclisin kararı olmadıkça tutulamaz, sorguya çekilemez, tutuklanamaz ve yargılanamaz. Ağır cezayı gerektiren suçüstü hali ve seçimden önce soruşturmasına başlanılmış olmak kaydıyla Anayasanın 14 üncü maddesindeki durumlar bu hükmün dışındadır. Ancak, bu halde yetkili makam, durumu hemen ve doğrudan doğruya Türkiye Büyük Millet Meclisine bildirmek zorundadır.
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi hakkında, seçiminden önce veya sonra verilmiş bir ceza hükmünün yerine getirilmesi, üyelik sıfatının sona ermesine bırakılır; üyelik süresince zamanaşımı işlemez. Tekrar seçilen milletvekili hakkında soruşturma ve kovuşturma, Meclisin yeniden dokunulmazlığını kaldırmasına bağlıdır. Türkiye Büyük Millet Meclisindeki siyasi parti gruplarınca, yasama dokunulmazlığı ile ilgili görüşme yapılamaz ve karar alınamaz.

Bundan Sonra Süreç Nasıl İşleyecek?

Özetle, dokunulmazlıkların kaldırılmasıyla ilgili oylama sonucunda referanduma gidilmesine gerek kalmadı ve karar Meclis’te kabul edildi.
Teklifin tümü için yapılan oylamada 367 “Evet” oyu çıktı. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın teklifi onaymasından sonra karar Resmi Gazete’de yayınlanmasının ardından yürürlüğe girecek. Ardından fezlekesi olan milletvekilleri için sürecin nasıl işleyeceği ise Ceza Kanunu’nun uygulanması kaydıyla ortaya çıkacak. Adalet Bakanlığı ise, yasanın yürürlüğe girdiği andan itibaren işlem yapılacak dosya sayısının 787, milletvekili sayısının ise 148 olduğunu açıkladı.
Şimdilik TBMM’ne ulaşan 139 milletvekiline ait 683 dosya bulunuyor. Son olarak dosyaların 15 gün içinde yaklaşık 200 savcının önüne gelmesi bekleniyor.